Odc. 1 W drodze do celu

Kolejka pasażerów do odprawy na lotnisku w Gdańsku do samolotu odlatującego do Bodrum osiągnęła pół kilometra długości i wciąż rosła. Na szczęście odprawa poszła sprawnie.

W samolocie linii lotniczych Free Bird z ciekawości patrzyłem ludziom w oczy. Widziałem w nich błękit śródziemnomorski, bibliotekę starożytnego Efezu, kolumny miasta Pergamon, ruiny Troi, kolorowe balony nad Kapadocją. Wszyscy żyli marzeniami cudów starożytności, niezwykłych rozrywek i uroków ciepłego klimatu śródziemnomorskim. Tak to widziałem.

Baloons over Cappadocia by Nevit Dilmen, CC 3.0

W samolocie linii lotniczych Free Bird tureckie stewardessy demonstrowały pasażerom chude ciała bez bioder. Nie było bezpłatnego posiłku, można było tylko kupić kanapki i napoje, i to w skąpym wybiorcze. W jakimś momencie pojawiała się między pasażerami stewardessa pytająca, czy ktoś może zmienić jej dwadzieścia euro na drobne. Na fotelach pasażerskich widać było sporo wielkoformatowych mężczyzn o dużych ciałach i głowach.

Po wylądowaniu i odbiorze bagażu, wyszliśmy przed lotnisko Milas Bodrum Havaliman Airport w poszukiwaniu przewodnika i autobusu organizatora wycieczki. Było upalnie. Przeszedłem dwa rzędy i kilka stanowisk pojazdów zanim znalazłem autobus mający nas rozwieść do różnych hoteli. Wszystkie autobusy i autokary były białe, tylko kilka minibusów i taksówek miało czarny kolor; morze bieli upstrzone plamami czerni. Pojazdów innych kolorów nie było widać.

Odc. 2 Meryemana, Dom Marii Matki Chrystusa

Odcinek ten napisałem prawie w całości na podstawie informacji zamieszczonej pod linkiem https://turcjawsandalach.pl/content/meryemana  (Autorem zdjęć w tym odcinku jest Joe Schmermund). 

Meryemana znajduje sie w miasteczku Selçuk kilka kilometrów od Efezu. Meryemana (lub Meryem Ana Evi) to po turecku “Dom Marii Matki”.

Wiele osób wierzy, że pod koniec życia Maria – matka Jezusa przybyła wraz ze świętym Janem do Efezu. Miało mieć to miejsce w latach 37-45 n.e. Tutaj też umarła lub, zgodnie z wierzeniami katolickimi, została wzięta do nieba.

W XIX wieku, niemiecka zakonnica, Catherina Emmerich, miała wizje Marii w Efezie, chociaż sama nigdy nie była w tych okolicach. Na podstawie jej opisów księża z Izmiru odkryli fundamenty starego domostwa na zalesionym stoku Bülbül Daği (Wzgórza Słowików) czyli góry Koressos, nieopodal Efezu.

Chociaż miejsce nigdy nie zostało oficjalnie uznane przez Kościół Katolicki jako dom Marii, wizyty papieży uwiarygodniły jego historię w oczach wiernych. Najpierw Leon XIII pobłogosławił Meryemana poprzez swoją pielgrzymkę w 1896 roku. Potem papież Pius XII nadał Meryemana status “Miejsca Świętego” w 1951 roku, który to przywilej potwierdził następnie papież Jan XXIII. W końcu, również papież Paweł VI uznał je “nieoficjalnie”, poprzez złożenie wizyty w 1967 roku. Od tego czasu Meryemena stała się miejscem pielgrzymek wiernych. W 1979 roku Meryemanę odwiedził Jan Paweł II a w 2006 roku Benedykt XVI.

Brak jednakże decydujących dowodów historycznych popierających teorię, że to właśnie w Meryemana Maria spędziła ostatnie lata swego życia. Istnieją natomiast pewne przesłanki, które świadczą na korzyść tej teorii. Pierwszą z nich jest udokumentowana obecność w Efezie świętego Jana, któremu Jezus powierzył przed śmiercią swoją matkę pod opiekę. W Selçuku możemy nawet zobaczyć grobowiec świętego Jana oraz jego bazylikę. Drugą przesłanką jest istnienie w Efezie Kościoła Marii – pierwszej w historii świątyni zadedykowanej Marii-Dziewicy. Dodatkowe argumenty to, po pierwsze, wybór Efezu na miejsce obrad Soboru Efeskiego (III soboru powszechnego) zwołanego w 431 roku w celu rozstrzygnięcia sporu dotyczącego określenia zjednoczenia natury ludzkiej i boskiej w Jezusie Chrystusie oraz tytułu Marii jako Matki Bożej. Po drugie istnieje tradycja, zachowana przez prawosławnych mieszkańców wsi Kirkince, którzy zachowali obyczaj pielgrzymowania do miejsca nazywanego Panaya Kapulu, dla uczczenia dnia Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny.

Obecnie na miejscu znajduje się maleńka kapliczka, w której każdego 15. sierpnia odbywa się uroczysta msza z okazji wniebowstąpienia Marii. Msze są tu również odprawiane co niedzielę, o godzinie 10.30. Zazwyczaj kapliczka jest zatłoczona przez ogromne rzesze turystów, którzy odwiedzają Meryemana przy okazji wizyty w Efezie. Miejsce jest pod opieką zakonu franciszkanów.

Meryemana posiada również znaczenie dla muzułmanów, dla których Maria była matką Jezusa, jednego z wielkich proroków islamu, nazywanego İsa Peygamber. Poniżej kaplicy znajduje się ściana pokryta wstążeczkami z materiału, papieru lub plastiku, które muzułmanie zawiązują przy okazji wypowiadania jakiegoś życzenia (czyli tzw. Ściana Życzeń).

Odc. 3 Efez

Pierwsze prace wykopaliskowe na terenie Efezu były przez British Museum z Londynu. Badania na szerszą skalę były kontynuowane pod patronatem Austriackiego Instytutu Archeologicznego. W wyniku tych prac zostały odsłonięte i częściowo zrekonstruowane zabytki starożytnego miasta. Obecnie jest to teren odwiedzany przez wielu turystów a ruiny Efezu należą do najlepiej zachowanych zespołów miejskich.

Przejazd do Efezu był krótki, to niecałe dziesięć kilometrów od Meryemana. Zabytki starożytnego miasta zwiedzaliśmy schodząc długą główną ulicą zwaną Drogą Kuretów w dół po stoku wzgórza (zdjęcie poniżej).

Było bardzo gorąco, był to upalny dzień. Przewodnik nie zostawił nam wiele czasu na kontemplację starożytnego piękna, trzeba było pilnować się, aby nie zagubić w masie turystów w różnych krajów, także grup wycieczkowych z Polski.

Efez w starożytności był jednym z dwunastu miast jońskich w Azji Mniejszej, położonym przy ujściu rzeki Kaystros do Morza Egejskiego. To jeden z wielu przykładów osadnictwa greckiego na terenie dzisiejszej Turcji. W roku 2015 wykopaliska archeologiczne w Efezie uznane zostało za światowe dziedzictwo UNESCO.

Przewodnik opowiedział nam historię założenia miasta. Założycielem był Androklos, syn ateńskiego króla Kodrosa. Przed wyprawą do Jonii, otrzymał od wyroczni wskazówkę dotyczącą, gdzie powinien założyć nowe miasto. Jak zwykle przepowiednia była niejasna; miejsce miały mu wskazać ryba i dzik. Na wzgórzu niedaleko ujścia rzeki Kaystron, Androklos spotkał przy ognisku rybaków piekących ryby. Jedna z ryb podskoczyła, wpadła do ogniska a rozpryskujące się iskry zapaliły pobliskie zarośla. Ogień spłoszył kryjącego się w nich dzika. Przepowiednia się spełniła.

Miasto zostało założone najprawdopodobniej w IX wieku p.n.e. Dzięki korzystnemu położeniu (u ujścia rzeki), Efez rozwinął się jako miasto portowe i ośrodek handlowy.

• VII wiek p.n.e. miasto zostało zniszczone podczas najazdu Kimmerów.
• VI wiek p.n.e. król Krezus zbudował tu świątynię Artemidy, później uznanej przez Greków za jeden z siedmiu cudów świata. Artemida była czczona zarówno jako Bogini-Matka (jej posąg w Efezie przedstawiał kobietę o niezliczonych piersiach), jak i Wieczna Dziewica.
• 560 p.n.e. Efez został zdobyty przez króla Lidii Krezusa.
• 546 p.n.e. po zwycięstwie Cyrusa Wielkiego przeszedł pod panowanie perskie. W tym czasie w Efezie urodził się i mieszkał filozof Heraklit.
• Podczas powstania jońskiego Efez nie przyłączył się do zbuntowanych miast, dzięki temu nie został zniszczony.
• 334 p.n.e. został zdobyty przez Macedończyków. Po śmierci Aleksandra Wielkiego odziedziczył je Lizymach, zmienił też nazwę miasta na Arsineia (nowa nazwa przetrwała do 281 p.n.e.). Było to związane z nieustannym procesem zamulania portu przez rzekę.
• 133 p.n.e. po śmierci króla Pergamonu Attalosa III, Efez przeszedł pod panowanie Rzymu. W czasach rzymskich był stolicą prokonsularnej Azji (zachodniej części Azji Mniejszej). Był to kolejny okres rozwoju miasta.
• 88 p.n.e rosnące podatki doprowadziły Efez do powstania przeciwko Rzymianom („nieszpory efeskie”)
• I wiek n.e. do Efezu dotarła wiara chrześcijańska. Paweł z Tarsu, podczas swoich podróży misjonarskich, trzykrotnie tu gościł i nauczał. Rosnąca liczba osób przyjmujących nową wiarę spowodowała zmniejszenie zamówień związanych z kwitnącym na tym terenie kultem Artemidy. Nie spodobało się to rzemieślnikom, którzy podburzeni urządzili manifestację w teatrze podczas głoszenia nauk przez Pawła. Tłum wzbudził zamęt w teatrze i porwał kilku współpracowników Pawła. Po tych wydarzeniach św. Paweł opuścił Efez (Dzieje Apostolskie 19,8-20,1). Chrześcijaństwo w Efezie jednak przetrwało. Do gminy chrześcijańskiej Paweł skierował list do Efezjan. Drugi list do Efezjan znajdujemy w Apokalipsie Jana.
• 381 rok n.e. Po edykcie cesarza Teodozjusza roku zamknięto świątynię Artemidy, a chrześcijaństwo stało się religią dominującą.
• Z Efezem jest związana postać Jana Ewangelisty, który zgodnie z tradycją tu przeżył ostatnie trzy lata życia i napisał swoją Ewangelię. Jan osiedlił się w Efezie wraz z matką Jezusa Maryją, którą sprowadził, zdaniem niektórych badaczy wraz ze św. Pawłem do Azji Mniejszej z Jerozolimy. Wyjazd prawdopodobnie był spowodowany nasilającymi się prześladowaniami chrześcijan żyjących w tym mieście w latach 37–45. Na wzgórzu Coressus, w powyżej ruin Efezu, znajduje się niewielka kapliczka wybudowana na fundamentach domu, w którym, zgodnie z legendą, zamieszkała Maria (Dom Marii Matki).
• 263 r. n. e. Efez złupili Gotowie. Zniszczenia spowodowane najazdem oraz coraz silniejsze zamulanie się ujścia rzeki zapoczątkowały stopniowy upadek miasta. Morze odsuwało się coraz dalej. Bez dostępu do morza miasto straciło swoje znaczenie jako ośrodek handlowy a na skutek zabagnienia portu miasto stało się miejscem niezdrowym (malaria).
• VI wiek n.e. mieszkańcy Efezu przenieśli się na pobliskie wzgórze Ayasuluk. Dzisiaj w tym miejscu znajduje się miasto Selçuk. Materiał naniesiony przez rzekę Kaystros powiększył dolinę o około 5,0 km w stosunku do linii brzegowej w czasach rozkwitu starożytnego miasta. Miasto było częściowo zburzone przez trzęsienia ziemi.
• 395 do 1071 roku Efez był częścią Cesarstwa bizantyńskiego.
• 431 r. Efez był on miejscem trzeciego soboru powszechnego. Na Soborze Efeskim potwierdzono dogmatyczny tytuł Maryi jako Bogarodzicy.
• 654–655 oraz 700 i 716 – najazdy Arabów (islam) przyśpieszyły proces degradacji Efezu.
• 1090 – Seldżukidzi zdobyli Efez, był on już małą wioską.
• 1426 Efez został zajęty przez Turków osmańskich. W XV wieku Efez został całkowicie opuszczony przez mieszkańców.

Odc. 4 Zabytki Efezu

Do Efezu prowadziły dwa wejścia: jedno od strony portu, drugie przez zbudowaną na polecenie cesarza Wespazjana bramę w murach miejskich z czasów Lizymacha. Z bramy zachowały się tylko fragmenty. W pobliżu wejścia widoczne są pozostałości łaźni Variusa zbudowanej w II wieku oraz ruiny miejskiej agory z zachowanymi fragmentami bazyliki. Wcześniej (do IV wieku), w tym miejscu znajdował się cmentarz, przez który prowadziła święta droga. Zachowały się także fragmenty świątyni Izydy z I wieku.

Odeon (zdjęcie poniżej) znajduje się w pobliżu agory. Został zbudowany w II wieku przez Vediusa Antoniusa i jego żonę Flawię Papionę. Jest to niewielki teatr mieszczący na widowni 1500 – 2000 osób. Odbywały się w nim koncerty i spotkania rady miasta.

Przy schodach pomiędzy siedzeniami w najniżej położonych rzędach zachowały się ozdobne lwie łapy. Badania wskazują, że odeon posiadał drewniane zadaszenie chroniące przed promieniami słońca i opadami deszczu.

Świątynia Dea Roma i Divus Julius została zbudowana w I wieku przez Oktawiana Augusta dla uczczenia Juliusza Cezara i Rzymu. Z budowli widoczne są tylko nieliczne fragmenty kolumn.

Prytanejon – budynek rady miejskiej został zbudowany w I wieku, podczas sprawowania władzy przez Oktawiana Augusta, przebudowany w III wieku. Był to budynek poprzedzony dziedzińcem otoczonym portykami. Na dziedzińcu palił się wieczny ogień, którym opiekowali się kapłani Kureci. Było to też miejsce poświęcone bogini Artemidzie, której posąg znaleziony na terenie wykopalisk prowadzonych w tym miejscu, znajduje się obecnie w muzeum w Selçuk. Z budynku Prytanejonu zachowały się tylko nieliczne elementy, np. pojedyncze kolumny z fragmentem belkowania, łuk nad przejściem.

Droga Kuretów będąca częścią świętej drogi wiodącej do Świątyni Artemidy, prowadzi od budynku odeonu w kierunku Biblioteki Celsusa. Zgodnie z tradycją przechodziła tędy procesja kapłanów Kuretów niosących drewno do podtrzymywania świętego ognia. Wzdłuż drogi zachowały się liczne pomniki. Widoczny jest też nadal system kanalizacyjny. Przy drodze archeologowie odnaleźli komnatę grobową datowaną na I wiek. Grobowiec, w którym pochowano młodą kobietę nazwano “Oktagonem”.

Biblioteka Celsusa. Zbudowano ją dla uczczenia pamięci Tyberiusza Juliusza Celsusa Polemenusa i jako miejsce jego pochówku. Widoczna na zdjęciu biblioteka znajduje się przy skrzyżowaniu ulicy Marmurowej i Drogi Kuretów i została w większej części zrekonstruowana.

Świątynia Domicjana, zbudowana w latach sprawowania władzy przez cesarza, należała do największych w mieście. Mieściła się na Placu Domicjana. Świątynia została zbudowana na wysokiej krepidomie z 8 stopniami (krepis). Sam budynek miał formę peripterosu z 8 kolumnami od frontu i 13 przy elewacjach bocznych. Przed nią, na dwumetrowym postumencie, ustawiono wysoki (5,0 m) pomnik cesarza Domicjana. Po zamordowaniu Domicjana, zgodnie z uchwałą senatu, zniszczono większość jego posągów i obiektów z nim związanych, sam zaś gmach poświęcono ojcu Domicjana – Wespazjanowi. Pozostałości świątyni znajdującej się w Efezie należą do nielicznych, zachowanych śladów związanych z jego imieniem.

Fontanna Pollia została zbudowana w 97 roku przez Sextiliusa Pollio. Zasilana była z akweduktu doprowadzającego wodę na agorę. Ścianę basenu fontanny zdobiła grupowa rzeźba przedstawiającą spotkanie Odyseusza z Polifemem. Rzeźba jest starsza od fontanny. Początkowo była umieszczona w świątyni Izydy, obecnie wystawiana jest w Muzeum Archeologicznym Efezu w Selçuk. Na terenie wykopalisk znajduje się zrekonstruowany łuk fontanny

Monument Memmiusa, zbudowany dla upamiętnienia dyktatora Sulli i Gajusa Memmiusa, budowniczego akweduktu zaopatrującego Efez w wodę. Budowa pomnika wiąże się z wydarzeniami z 86 p.n.e. Podczas wojny Sulli z Mitrydasem, mieszkańcy Efezu opowiedzieli po stronie króla Pontu. Monument zbudowano na podwyższeniu z kilku stopni, na planie kwadratu. W narożach budowli ustawiono cztery masywne filary, które połączono łukami tworząc formę przypominająca baldachim. Całość wieńczyła attyka ozdobiona rytmicznie rozmieszczonymi niszami, w których umieszczono rzeźby. Na terenie wykopalisk eksponowane są pozostałości tego pomnika. Cztery kolumny znajdujące się w pobliżu pomnika, to pozostałości fontanny z okresu hellenistycznego.

Brama Heraklesa zbudowana została na przełomie IV i V wieku nad Drogą Kuretów, w pobliżu monumentu Memmiusa. Była to dwupoziomowa konstrukcja. Zachowane filary, ozdobione reliefami z wyobrażeniem Herkulesa pochodzą ze starszej bramy, zbudowanej w II wieku najprawdopodobniej w pobliżu bramy wjazdowej do miasta. Brama ta miała uniemożliwić wjazd większych pojazdów. Oprócz filarów zachował się także fragment reliefu przedstawiający Nike.

Odc. 5 Efez – Trajan, Hadrian i Androklos

Poniższy tekst jest oparty głównie na materiałach z Wikipedii. 

Fontannę Trajana zbudowano na początku II wieku n.e. dla upamiętnienia cesarza Trajana. To dwukondygnacyjne, około 12,0 m wysokości, nimfeum z trzech stron otaczało basen z wodą. W niszach, pomiędzy kolumnami umieszczono posągi. Przedstawiały one rodzinę władcy, Afrodytę i Dionizosa. Naturalnej wielkości posąg władcy zdobił elewację frontową, spod jego stóp wypływała woda. Z samego posągu Trajana zachowała się tylko stopa. Odnalezione fragmenty rzeźb są wystawione w muzeum. Na terenie wykopalisk znajduje się częściowo zrekonstruowana budowla.

Świątynia Hadriana, zbudowana w porządku korynckim w II wieku dla uczczenia cesarza Hadriana.

Cellę i poprzedzający ją niewielki pronaos przykrywał dwuspadowy dach podparty od frontu czterema korynckimi kolumnami. Środkowe kolumny spinał łuk poniżej którego, nad wejściem do świątyni umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą boginię Tyche, patronkę miasta. Fryz w przedsionku, ozdobiony płaskorzeźbami dodano podczas odbudowy świątyni przeprowadzonej w IV wieku. Przedstawione na nim sceny obrazują mity, które opowiadają o losach herosów i bogów. Ich postacie to np. legendarny założyciel Efezu Androklos, Herakles, Tezeusz, Persefona, Amazonki, Dionizos a także cesarz Teodozjusz I, jego żona i syn Arkadiusz obok Ateny. Przed świątynią, na postumentach, znajdowały się posągi cesarzy: Dioklecjana, Konstancjusza, Maksymiana, Galeriusza.

Domy stojące na tarasach Efezu należały do bogatszych mieszkańców Efezu. Najstarsze z nich zostały zbudowane na początku I wieku. Największy rozkwit tej dzielnicy przypada na II – IV wiek. W późniejszych stuleciach zabudowania zostały zaniedbane. Ostatnie domy zostały opuszczone w połowie VII wieku. Były to typowe domy z pomieszczeniami ułożonymi wokół wewnętrznego dziedzińca, atrium, otoczonego perystylem. Ogrzewane centralnie systemem zwanym hypocaustum i zaopatrywane w wodę z niewielkich domowych fontann, ozdobione były różnobarwnymi marmurowymi mozaikami i freskami głównie o tematyce mitologicznej. W niektórych domach na parterze mieściły się sklepy.

Przekaż dalej